Тарихи мәліметтер бізге таныс деректерге қарасақ ең алғашқы халық санағы 1790 жылы Америка Құрама Штаттарында өткенін көрсетеді. Негізінде одан бұрынырақ «Ежелгі қазақтар үйсін мен қаңлы тайпаларындағы халықты санаған. Себебі олар әскери контингент пен салық салынатын адамдарды санаған. Сонымен б.з.б 2 ғасырда үйсін тайпасының саны 630 мың адам болса, оның 188,8 мың адамы әскери жасақтарға жұмылдырылған деп болжауға болады. Қаңлы тайпасының халқы туралы да деректер бар, онда 600 мың адам болған, оның 120 мыңы жауынгерлер тізімінде болған.
«1456-1465 жылдары Керей мен Жәнібек сұлтандар Қазақ хандығын құруды бастағанда олардың туының астына 200 мың адам жиналды. Хан Жәнібектің ұлы хан Қасым қазірдің өзінде миллион халыққа бағынып, әскер саны 200 мың адамға жетті.
Әрине, бұл деректер болжамдарға негізделген болуы мүмкін. Ал қазіргі Қазақстан аумағында 18 ғасырдың екінші жартысында, яғни Қазақстан Ресей империясының құрамына енген кезеңде азды-көпті жүйелі халық санағы жүргізілді.
1873 жылы Астрахань губерниясында жергілікті халық санағы, 1877 жылы қазақтар көп қоныстанған Ақмола облысында халық санағы жүргізілді. Халық пен мал санағын негізінен орыс саяхатшы қызметкерлері жүргізді. Бірақ бұл санау әдісімен бірыңғай әдістеме ескерілмеді, уақыт тәртібі сақталмады. Ал адамдар өздері туралы мәлімет бергенде бала-шаға мен мал санын кемітуге тырысатын. Өйткені халық санақ қорытындысы бойынша салық жинауға болатынын түсінді.
19 ғасырдың аяғында орыс статистика ғалымдары қазіргі Қазақстан территориясы мен онымен шектесетін кейбір аудандардағы қазақтардың саны туралы мынадай мәліметтер келтірді: 1830 жылғы мәліметтер бойынша барлық қазақтардың саны 1 миллион 51 мың, жылы 1850 жылы - 1 миллион 71 мың 500 адам болса, 1870 жылы 3 миллион 62 мың 400 адам болды.
1897 жылы Ресей империясындағы халық санағының қорытындысы бойынша қазақтардың саны 3 миллион 745 мың адамды құрады (кейбір деректерде қазірдің өзінде 4 миллионнан астам қазақ болған). ХХ ғасырдың басындағы орыс шаруаларын қазақ жеріне көшіру саясаты, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс, 30-шы жылдардағы ашаршылық, күштеп ұжымдастыру мен саяси қуғын-сүргін қазақ халқының өсуін тежеп қана қойған жоқ, сонымен қатар, 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс. елеулі демографиялық құлдырау. Мысалы, 1911 жылы қазақтардың үлесі 60 пайызға, ал 1914 жылы 58,5 пайызға дейін төмендеді.
1917 жылы Қазақстандағы қазақ халқының саны 4 миллион 980 мың адамға жетті. Ал бүкіл КСРО бойынша 5 миллион 480 мың қазақ өмір сүрді. Мұхамеджан Тынышбаевтың есептеулері бойынша ол кезде қазақтардың жалпы саны 6 миллион адам болған.
1920 және 1923 жылдардағы халық санағы объективті нәтиже бермеді. 1926 жылы толық халық санағы өтіп, оның қорытындысы бойынша 3 миллион 627 мың 600 қазақ саналды. Ал 1937 жылғы Бүкілодақтық халық санағының қорытындысы бойынша Қазақстанда небәрі 5 миллион 126 мың 676 адам тұрса, оның ішінде 2 миллион 181 мың 520 қазақ болған. Қазақтың неліктен азайғаны тарихтан белгілі.
ХХ ғасырдың екінші жартысында Қазақстан аумағында халық санағы тағы 6 рет өтті - 1959 жылы, 1970 жылы (Қазақстанда 13 млн 470 мың адам есептелді),
Бұл санақтардың нәтижелері көрсеткендей, Қазақстан халқының саны не өсті, не азайды. 1959 жылы Қазақстанда 9 миллион 309 мың 847 адам тұрса, оның 30 пайызын ғана (2 миллион 794 мың 966 адам) қазақтар құрады. 1970 жылы елімізде небәрі 13 миллион 8 мың 736 адам тұрса, оның 4 миллион 234 мың 166-сы қазақтар еді.
Статистика агенттігінің 2009 жылғы мәліметі бойынша елімізде 16 миллион 196,8 мың адам болған. 2000 жылға қарай қазақтардың үлесі 26,1 пайызға өсіп,
2023 жылғы 14 қарашада Қазақстан Республикасының халық саны 20 миллион адамға жетті.
20 миллионыншы азаматтың туған күні барлық қолда бар демографиялық деректерді ескере отырып айқындалды: Қазақстан Республикасына тұрақты тұруға келген және одан шыққан, туғандар мен қайтыс болғандардың саны. Бұрын халық саны туралы мәліметтер қолмен өңделетін және бұл көп уақытты қажет ететін. Мемлекеттік ақпараттық жүйелердің интеграциясы бұл процесті жеделдетуге және 20 миллионыншы азаматтың туған күнін жоғары дәлдікпен және қысқа мерзімде анықтауға мүмкіндік берді.
#20миллион#қазақсаны#қазақ#санақ