Beşinci Vecih: Mesâil-i îmâniyede şübhe sûretinde gelen vesvesedir. Bîçâre vesveseli adam, bazen tahayyülü taakkul ile iltibâs eder. Yani hayâle gelen bir şübheyi, akla girmiş bir şübhe tevehhüm edip, i‘tikādına halel gelmiş zanneder. Hem bazen tevehhüm ettiği bir şübheyi, îmâna zarar veren bir şekk zanneder. Hem bazen tasavvur ettiği bir şübheyi, tasdîk-i aklîye girmiş bir şübhe zanneder. Hem bazen bir emr-i küfrîde tefekkürü, küfür zanneder. Yani dalâletin esbâbını anlamak sûretinde kuvve-i müfekkirenin cevelânını ve tedkîkātını ve bîtarafâne muhâkemesini, hilâf-ı îmân zanneder. İşte telkînât-ı şeytâniyenin eseri olan şu zanlardan ürkerek, “Eyvâh! Kalbim bozulmuş. İ‘tikādıma halel gelmiş” der. O hâller gāliben ihtiyârsız olduğundan, cüz’-i ihtiyârîsiyle ıslah edemediğinden, ye’se düşer.
Bu yaranın merhemi şudur ki: Tahayyül-ü küfür, küfür olmadığı gibi; tevehhüm-ü küfür dahi küfür değildir. Tasavvur-u dalâlet, dalâlet olmadığı gibi; tefekkür-ü dalâlet dahi dalâlet değildir. Çünkü hem tahayyül, hem tevehhüm, hem tasavvur, hem tefekkür tasdîk-i aklîden ve iz‘ân-ı kalbîden ayrıdırlar, başkadırlar. Onlar bir derece serbesttirler. Cüz’-i ihtiyârîyi pek dinlemiyorlar. Teklîf-i dînî altına çok giremiyorlar. Tasdîk ve iz‘ân, öyle değiller. Bir mîzâna tâbi‘dirler. Hem tahayyül, tevehhüm, tasavvur, tefekkür, nasıl ki tasdîk ve iz‘ân değiller. Öyle de şübhe ve tereddüd sayılmazlar. Fakat eğer lüzûmsuz, tekrar ede ede müstakar bir hâle gelse, o vakit hakîkî bir nevi‘ şübhe ondan tevellüd edebilir.
SAYFA 102
Hem ‘bîtarafâne muhâkeme’ nâmıyla veya insaf nâmına deyip, şıkk-ı muhâlifi iltizâm ede ede, tâ öyle bir hâle gelir ki, ihtiyârsız taraf-ı muhâlifi iltizâm eder. Ona vâcib olan hakkın iltizâmı kırılır. O da tehlikeye düşer. Hasmın veya şeytanın bir vekîl-i fuzûlîsi olacak bir hâlet, zihninde takarrur eder.
Şu nevi‘ vesvesenin en mühimi budur ki, vesveseli adam, imkân-ı zâtî ile imkân-ı zihnîyi birbiriyle iltibâs eder. Yani bir şeyi zâtında mümkün görse, o şeyi zihnen dahi mümkün ve aklen meşkûk tevehhüm eder. Halbuki ilm-i kelâmın kaidelerindendir ki, imkân-ı zâtî ise, yakîn-i ilmîye münâfî değil. Ve zarûret-i zihniyeye zıddiyeti yoktur. Meselâ, şu dakikada Karadeniz’in yere batması, zâtında mümkündür. Ve o imkân-ı zâtî ile muhtemeldir. Halbuki yakînen o denizin yerinde olduğunu hükmediyoruz. Şübhesiz biliyoruz. Ve o ihtimâl-i imkânî ve o imkân-ı zâtî, bize şekk vermez, bir şübhe getirmez. Yakînimizi bozmaz. Meselâ, şu güneş, zâtında mümkündür ki, bugün gurûb etmesin. Veya yarın tulû‘ etmesin. Halbuki bu imkân, yakînimize zarar vermez. Şübhe getirmez.
İşte bunun gibi, meselâ, hakāik-i îmâniyeden olan hayat-ı dünyeviyenin gurûbuna ve hayat-ı uhreviyenin tulûuna imkân-ı zâtî cihetinde gelen vehimler, yakîn-i îmânîye zarar vermez. Hem لَا عِبْرَةَ لِلْاِحْتِمَالِ الْغَيْرِ النَّاشِيءِ عَنْ دَل۪يلٍ Yani “Bir delilden neş’et etmeyen bir ihtimâlin hiç ehemmiyeti yoktur” olan kāide-i meşhûre hem usûlüddin, hem usûlü’l-fıkhın kāide-i mukarreresindendir.
Eğer desen: Bu derece mü’minlere muzır ve müz‘ic olan vesvese, ne hikmete binâen bize belâ olmuş?
Elcevab: İfrâta varmamak, hem galebe çalmamak şartıyla, asl-ı vesvese teyakkuza sebebdir. Taharrîye dâîdir. Ciddiyete vesîledir. Lâkaydlığı atar. Tehâvünü def‘ eder. Onun için Hakîm-i Mutlak şu dâr-ı imtihânda, şu meydân-ı müsâbakada bize bir kamçı-yı teşvîk olarak, vesveseyi şeytanın eline vermiş.
Beşerin başına vuruyor. Şâyet ziyâde incitse, Hakîm-i Rahîm’e şekvâ etmeli.
اَعُوذُ بِاللّٰهِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّج۪يمِ demeli.
Yirmi İkinci Söz’ün Birinci Makamı, Asâ-yı Mûsâ Mecmûası’nda; İkinci Makamı, Tılsımlar Mecmûası’nda yazılmış olmakla, bu mecmûada yazılmamıştır.