Beşinci Nükte: İnsan, şu dünyaya bir me’mur ve misafir olarak gönderilmiş, çok ehemmiyetli isti‘dâd ona verilmiş. Ve o isti‘dâdâta göre ehemmiyetli vazîfeler tevdî‘ edilmiş. Ve insanı, o gayeye ve o vazîfelere çalıştırmak için, şiddetli teşvîkler ve dehşetli tehdîdler edilmiş. Başka yerde îzâh ettiğimiz vazîfe-i insaniyetin ve ubûdiyetin esâsâtını, şurada icmâl edeceğiz. Tâ ki, ahsen-i takvîm sırrı anlaşılsın. İşte insan şu kâinâta geldikten sonra, “iki cihet” ile ubûdiyeti var. Bir ciheti, gāibâne bir sûrette bir ubûdiyeti, bir tefekkürü var. Diğeri, hâzırâne muhâtaba sûretinde bir ubûdiyeti, bir münâcâtı vardır.
SAYFA 121
Birinci vecih şudur ki: Kâinâtta görünen saltanat-ı rubûbiyeti itâatkârane tasdîk edip, kemâlâtına ve mehâsininen hayretkârâne nezâretidir. Sonra esmâ-yı kudsiye-i İlâhiyenin nukūşlarından ibâret olan bedî‘ san‘atları birbirinin nazar-ı ibretlerine gösterip, dellâllık ve i‘lâncılıktır. Sonra her biri birer gizli hazîne-i ma‘neviye hükmünde olan esmâ-yı Rabbâniyenin cevherleriniidrâk terâzisiyle tartmak, kalbin kıymetşinâslığı ile takdîrkârâne kıymet vermektir. Sonra kalem-i kudretin mektubâtı hükmünde olan mevcûdât sahîfelerini arz ve semâ yapraklarını mütâlaa edip, hayretkârâne tefekkürdür. Sonra şu mevcûdâttaki ziynetleri ve latîf san‘atları istihsânkârâne temâşâ etmekle, onların Fâtır-ı Zülcemâl’inin ma‘rifetine muhabbet etmek ve onların Sâni‘-i Zülkemâl’inin huzuruna çıkmaya ve iltifâtına mazhar olmaya bir iştiyâktır.
İkinci Vecih: Huzur ve hitâb makamıdır ki, eserden müessire geçer, görür ki: Bir Sâni‘-i Zülcelâl, kendi san‘atının mu‘cizeleriyle kendini tanıttırmak ve bildirmek ister. O da îmân ile, ma‘rifet ile mukābele eder. Sonra görür ki, bir Rabb-i Rahîm, rahmetinin güzel meyveleriyle kendini sevdirmek ister. O da ona hasr-ı muhabbetle, tahsîs-i taabbüdle kendini ona sevdirir. Sonra görüyor ki, bir Mün‘im-i Kerîm, maddî ve ma‘nevî ni‘metlerin lezîzleriyle onu perverde ediyor. O da, ona mukābil fiiliyle, hâliyle, kāliyle, hatta elinden gelse bütün hâsseleri ile, cihâzâtı ile şükür ve hamd ü senâ eder. Sonra görüyor ki, bir Celîl-i Cemîl, şu mevcûdâtın aynalarında kibriyâ ve kemâlini ve celâl ve cemâlini izhâr edip nazar-ı dikkati celb ediyor. O da ona mukābil, “Allâhü Ekber, Sübhânallâh” deyip, mahviyet içinde hayret ve muhabbet ile secde eder. Sonra görüyor ki, bir Ganiyy-i Mutlak, bir sehâvet-i mutlaka içinde nihâyetsiz servetini, hazinelerini gösteriyor. O da, ona mukābil ta‘zîm ve senâ içinde kemâl-i iftikār ile suâl eder ve ister. Sonra görüyor ki, o Fâtır-ı Zülcelâl, yeryüzünü bir sergi hükmünde yapmış. Bütün antika san‘atlarını orada teşhîr ediyor. O da, ona mukābil “Mâşâllâh!” diyerek takdîr ile, “Bârekellâh!” diyerek tahsîn ile, “Sübhânallâh!” diyerek hayretle, “Allâhü Ekber!” diyerek istihsân ile mukābele eder.
Sonra görüyor ki, bir Vâhid-i Ehad, şu kâinât sarayında taklîd edilmez sikkeleriyle, ona mahsûs hâtemleriyle, ona münhasır turralarıyla, ona hâs fermanlarıyla bütün mevcûdâta damga-i vahdet koyuyor. Ve tevhîdin âyâtını nakşediyor. Ve âfâk-ı âlemin aktârında vahdâniyetin bayrağını dikiyor. Ve rubûbiyetini i‘lân ediyor. O da, ona mukābil tasdîk ile, îmân ile, tevhîd ile, iz‘ân ile, şehâdet ile, ubûdiyet ile mukābele eder.
SAYFA 122
İşte bu çeşit ibâdât ve tefekkürâtla hakîkî insan olur. Ahsen-i takvîmde olduğunu gösterir. Îmânın yümnüyle emânete lâyık, emîn bir halîfe-i arz olur.
Ey ahsen-i takvîmde yaratılan ve sû’-i ihtiyârıyla esfel-i sâfilîn tarafına giden insan-ı gāfil! Beni dinle. Ben de senin gibi gençlik sarhoşluğuyla, gaflet içinde dünyayı hoş ve güzel gördüğüm halde, gençlik sarhoşluğundan ihtiyârlık sabahında ayıldığım dakikada, o güzel zannettiğim, âhirete müteveccih olmayan dünyanın yüzünü, nasıl çirkin gördüğümü ve âhirete bakan hakîkî yüzü ne kadar güzel olduğunu On Yedinci Söz’ün İkinci Makamının 77-78’inci sahîfelerinde yazılan iki levha-i hakîkate bak. Sen de gör. Birinci Levha, ehl-i dalâlet gibi, fakat sarhoş olmadan, gaflet perdesiyle eskiden gördüğüm ehl-i gaflet dünyasının hakîkatini tasvîr eder. İkinci Levha, ehl-i hidâyet ve huzurun hakîkat-i dünyâlarına işaret eder. Eskiden ne tarzda yazılmış, o tarzda bıraktım. Şiire benzer, fakat şiir değillerdir.