Chùa Từ Đàm, Huế: Ngôi Cổ Tự Danh Lam Trên Đất Cố Đô
Chùa tọa lạc ở số 01 đường Sư Liễu Quán, phường Trường An, thành phố Huế, tỉnh Thừa Thiên Huế. Mặt chùa quay hướng Nam. Bên trái chùa, có chùa Linh Quang và đền thờ cụ Phan Bội Châu.
Chùa được Thiền sư Minh Hoằng Tử Dung dựng vào cuối thế kỷ 17 tại ngọn đồi thấp Hoàng Long Sơn, có tên thiền thất Ấn Tôn. Năm Nhâm Thìn (1712), ngài Thiệt Diệu Liễu Quán, quê ở Phú Yên là đệ tử đắc pháp của Sơ tổ Minh Hoằng Tử Dung, được ngài truyền tâm ấn, trở thành đệ nhị Tổ. Ngài Thiệt Diệu Liễu Quán đã phát triển dòng thiền Lâm Tế cho đến ngày nay.
Từ Đàm được khai sáng vào khoảng năm 1690. Đầu tiên, ngài đặt tên là Ấn Tông Tự. Ấn Tông nghĩa là “Dĩ tâm ấn vi tông”, tức lấy sự truyền tâm làm tông chỉ. Năm 1703, chúa Nguyễn Phúc Chu sắc phong “Sắc tứ Ấn Tông Tự”. Đến đời Thiệu Trị, vua đặt thêm một tên khác là “Từ Đàm Tự”. Từ Đàm là đám mây lành, có ý tượng trưng cho đức Phật, cho hình ảnh ngôi chùa Việt Nam như đám mây lành che mát cho chúng sanh.
Từ một ngôi chùa cổ kính của Thiền phái Lâm Tế, chùa Từ Đàm được xây dựng làm chùa Hội quán Tỉnh hội Phật giáo. Từ những năm 1920, phong trào Chấn hưng Phật giáo Việt Nam được phát triển ở cả ba miền. Tại Huế, An Nam Phật học hội thành lập vào năm 1932 tại chùa do các vị cao tăng thạc đức lãnh đạo, như các ngài: Phước Huệ, Giác Tiên, Giác Nhiên, Tịnh Hạnh, Tịnh Khiết … Năm 1936, chư sơn môn đồng thuận giao chùa cho Hội để làm nơi thờ phụng và làm trụ sở của Hội. Năm 1938, Hội lập Phật học Tùng thư để soạn thảo, in ấn và phổ biến kinh sách, báo chí Phật giáo.
Năm 1938, Tỉnh hội Phật học Thừa Thiên đã xây chùa Hội quán trên nền cũ chùa Từ Đàm theo đồ án của họa sư Tôn Thất Sa. Sau đó, chùa tiếp tục xây thêm giảng đường, nhà tăng, nhà thiền, nhà khách và một số căn nhà làm việc của Tỉnh hội.
Năm 1951, chùa là nơi tổ chức hội nghị nhằm thống nhất Phật giáo trên toàn quốc, quy tụ đại biểu của 6 tổ chức Phật giáo cả nước là: Tăng già Bắc Việt, Tăng già Trung Việt, Tăng già Nam Việt, Hội Việt Nam Phật giáo Bắc Việt, Hội Việt Nam Phật giáo Trung Việt và Hội Việt Nam Phật giáo Nam Việt thành lập Tổng hội Phật giáo Việt Nam và phê chuẩn việc Hòa thượng Tố Liên thay mặt Tổng hội Phật giáo Việt Nam ký tên gia nhập Hội Phật giáo Thế giới.
Ngôi chùa có nhà tiền đường, mái ngói, ba gian, rộng 7,4m, dài 18m. Nóc chùa kiến trúc theo truyền thống, hai bên có hai con rồng lượn quay đầu lại để chầu một mặt rồng chính giữa đội pháp luân. Mái chùa lợp ngói âm dương và mái nhà kiến trúc theo lối trùng thiềm. Gian trong cùng thờ tượng đức Phật Thích Ca Mâu Ni hai tay quyết ấn Tam muội, ngự trên tòa sen. Tượng bằng đồng, cao khoảng 1,30m, do hai nhà điêu khắc Nguyễn Khoa Toàn và Nguyễn Hữu Tuân thực hiện năm 1940. Hai bên tượng treo hai tràng phan, một bên đề danh hiệu 7 đức Phật ở Ta Bà, một bên đề danh hiệu 7 đức Phật ở Tịnh Độ. Trên vòng cung trước bàn thờ treo tấm hoành sơn son thếp vàng giữa có ba chữ Hán “Ấn Tôn Tự”, phía trái có mấy chữ “Thiên vận Quý Mùi (1703) sơ xuân cát đán”. Đối diện bức hoành trên là một bức hoành giữa đề bốn chữ “Huệ nhật trung thiên”.
Đến năm 2000, ngôi chánh điện và một số công trình của chùa đã hư hỏng nhiều, Hòa thượng trụ trì Thích Thiện Siêu có tâm nguyện đại trùng tu chùa Từ Đàm thành tòa phạm vũ uy nghiêm, rộng lớn. Lễ đặt đá khởi công xây dựng được chùa tổ chức trọng thể vào ngày 04/7/2006 (ngày 10 tháng 6 năm Bính Tuất). Sau gần 4 năm thi công, Đại lễ khánh thành được chùa tổ chức trang nghiêm vào ngày 30/3/2010 (ngày 15 tháng 02 năm Canh Dần).
Ngôi chánh điện mới có chiều dài 42m, chiều ngang 35,9m gồm hai phần: dưới là tầng hầm dùng làm hội trường, trên là Phật điện, có lầu chuông và lầu trống hai bên. Chùa kiến trúc theo kiểu “trùng thiềm điệp ốc” như các ngôi tổ đình xưa ở Huế với kiểu nhà rường năm gian hai chái. Có ba dãy nhà theo thứ lớp: tiền đường, chánh điện, nhà Tổ; mỗi dãy nhà có nóc mái riêng, mái lợp ngói âm dương; trên nóc nhà có hai con rồng chầu, đắp bằng sành sứ; riêng nóc tiền đường đắp hai con rồng hồi, quay đầu nhìn vào một mặt rồng ở giữa nóc đội pháp luân có chữ “vạn” bên trong. Dưới mái tiền đường có năm khung chữ nhật bằng đá, khung giữa là bức hoành khắc biển tên “Ấn Tôn Tự”; bốn khung còn lại là các phù điêu sự tích đức Phật Thích Ca Mâu Ni: đản sanh, xuất gia, thành đạo và chuyển pháp luân.
Điện Phật được bài trí tôn nghiêm, thờ tượng đức Phật Thích Ca Mâu Ni ngồi trên tòa sen. Tượng cao 1,30m. Tượng và tòa sen được đúc bằng đồng. Chùa tôn trí pho tượng đức Phật của chùa xưa đúc năm 1940. Phía trên tượng là bảo cái được chạm trỗ công phu. Hai bên tượng đức Phật là hai bức phù điêu tôn tượng Bồ tát Văn Thù Sư Lợi và Bồ tát Đại Hạnh Phổ Hiền. Ở lầu chuông có quả đại hồng chung đúc vào ngày 07/9/2007 (ngày 26 tháng 7 năm Đinh Hợi) nặng 1.500kg, khắc 4 chữ: “Từ Đàm Tự Chung”.