Толағай туралы аңыз
Бұрынғы өткен заманда апайтөс Арқаның бел ортасында бір қауымды жұрт өмір сүріпті. Жағалары жайлауда, жандары рахатта тамаша ғұмыр кешіпті. Шұрайлы жерден қоныс алған, малға да, жанға да бай өлкенің тұрғындарының «Бізде барлығы да бар. Тек сол мал-жанды қорғайтын батырымыз болса екен», - деген бір ғана арманы болыпты.
Күндердің күнінде бір отбасында алтын айдарлы алып бала дүниеге келіп, ел-жұрты үлкен той жасайды. Сол бала жыл санап емес, күн санап ержете бастайды. Туған-туысқандары да көркейіп келе жатқан баланы өз атымен атамай, көз тимесін деп, Толағай атап кетеді.
Күндердің бір күнінде жерге бір тамшы жаңбыр жаумай, қуаңшылық тартып, ел күйзеліске ұшырайды. Халықтың басына түскен мұндай ауыртпалық Толағайды да қатты мазалапты. Сонан соң Толағай Дана деген қарт ақсақалға барып ақыл сұрапты. Сонда қарт: «Қарағым, Толағай, біздің жеріміз жазық, бұлт үйіріліп тоқтайтын тауы жоқ.
Жаңбырдың болмауы сол себептен», - дейді. Бұған Толағай: «Ата, сіз рұқсат етсеңіз, мен барып бір жерден тауды арқалап алып келсем болмай ма?» - деп тіл қатады. Сонда қарт: «Шырағым, Толағай, еліңді ойлап егіліп тұрсың-ау! Тау арқалап әкелу оңай болмас, дегенмен, ондай талабың болса, оңтүстік өлкеде Алатау деп аталатын алып таулардың ақсақалы бар. Рұқсатты сонан сұрайсың», - деп батасын береді. Сөйтіп, Толағай сапарға шығып, арада ай, жыл өткенде ақ басты Алатауға жетіпті. Ақсақалға «Ассалаумағалейкум!» деп сәлем беріп, өзінің талап-тілегін айтыпты. Маңғаз Алатау талапты ерге зор қошемет көрсетіп, етегінде орналасқан бала тауды Толағайға арқалатып қоя береді. Ол алғашқыда аяғын ширақ басқанымен, иығына түскен салмақ еңсесін езіп, бірте-бірте әлсірете бастайды. Арада көп уақыт өтеді. Арқасында тау, әлсіреген, қансыраған Толағай елінің шетіне іліге бере, тізесі бүгіліп құлап түседі де ұйқыға кетеді. Арқалаған тауы батыр жігіттің үстінен басып қалыпты. Сонан бері Толағай батыр күні бүгінге дейін тау астында ұйықтап жатыр екен, ал тау Толағай деп аталып кетіпті.
Жили когда-то в степях Сарыарки несколько кочевых племен. Всего у них было вдоволь, были они счастливы. И поскольку все у них было, эти люди так и говорили: «Всего у нас достаточно, все у нас есть, вот только одного у нас нет. Нет у нас батыра, который мог бы защитить нас, наше благополучие и наше богатство».
И вот в одной семье родился ребенок с золотым хохолком на голове. Увидев, что мальчик этот необычный, собрался весь народ и затеял великий пир по случаю рождения своего батыра. Мальчик рос не по дням, а по часам и через некоторое время стал настоящим богатырем.
Его родственники, чтобы не сглазить его, стали называть его не собственным именем, а придуманным - Толагай. Так за ним это имя и утвердилось.
В один год перестали идти дожди, жара высушила землю. Бедствие, обрушившееся на людей, заставило задуматься и Толагая. И тогда обратился он за советом к старцу по имени Дана.
Старец Дана ему сказал: «Дорогой Толагай, мы живем на открытой местности, рядом с нами нет гор, вокруг которых останавливались бы тучи. Поэтому и дождей у нас нет». На это Толагай сказал: «Дедушка, если вы разрешите, я пойду и принесу на своей спине такую гору. Можно так сделать?» Тогда старик сказал: «Свет моих очей, Толагай, ты думаешь о своей родной земле, о своем народе, переживаешь за них! Нелегко принести на спине гору. И, тем не менее, на юге есть огромные горы Алатау, и там есть у них свой старец. Сходи, попроси у него разрешения!». И Дана благословил Толагая, пожелав ему доброго пути. Отправился Толагай к горам Алатау, дошел до Великих гор и приветствовал их: «Мир Вашему дому!» И изложил он тут горам свою просьбу. Древние горы Алатау выслушали его, оказали ему почет, поняли и, выполняя его просьбу, положили ему на плечи молодую гору, совсем еще ребенка среди гор. И вот пошел Толагай, неся на себе гору, поначалу шел он легко, но через некоторое время тяжесть горы стала сказываться, ослабел Толагай. Прошло много времени, пока батыр медленно шел к себе домой, осторожно неся на плечах молодую гору. Очень устал Толагай, едва добрался до края родной земли, как упал и заснул, а гора, которую он нес на плечах, так и придавила его. Вот с того дня, говорят, Толагай спит под горой. Спит до сих пор. А маленькая гора-ребенок, которую принес батыр, с годами выросла, да так и называется - Толагай.