“..พ่อได้รับราชสมบัติในเวลาอายุเพียง ๑๕ ปีเท่านั้น เหมือนตะเกียงริบหรี่จวนจะดับ…”
เป็นความตอนหนึ่งในพระราชหัตถเลขา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๕ มีพระบรมราโชวาทพระราชทาน สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร เมื่อ ๒๒ พฤษภาคม พ.ศ. ๒๔๓๖ (ร.ศ. ๑๑๒) ที่ทรงพรรณาถึงความทุกข์ยากหลายประการที่เสมือนมรสุมหนักในชีวิตของพระองค์ เพราะเหตุผลประการสำคัญคือเมื่อขึ้นครองราชย์เมื่อพระชนมายุเพียง ๑๕ พรรษา ต้องแบกรับพระราชภาระหลายประการ อีกทั้งต้องทรงเผชิญความกดดันทางการเมืองอย่างหนัก จากสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) (ขณะนั้นเป็นเจ้าพระยาศรีสุริยวงศ์ ที่สมุหพระกลาโหม) ผู้สำเร็จราชการที่ทรงอิทธิพลมากที่สุดในสยาม
สมเด็จช่วงเป็นผู้ที่มีอำนาจและอิทธิพลสูงมาก ในหนังสือ ประวัติต้นรัชกาลที่ ๖ พระราชนิพนธ์ของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ ๖ ก็ทรงเล่าถึงสมเด็จช่วงไว้ อันสะท้อนให้เห็นถึงอำนาจของเจ้าพระยาผู้นี้ กล่าวคือ สมเด็จช่วงจะไม่ออกพระนาม “สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว” เรียกรัชกาลที่ ๔ และรัชกาลที่ ๕ จนกว่าจะได้ประกอบพระราชพิธีบรมราชาภิเษกแล้ว
โดยเหตุที่สมเด็จช่วงไม่ยอมเรียกรัชกาลที่ ๕ ว่า “สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว” นั้น “…เพราะเขานึกว่าทูลกระหม่อมจะสวรรคตเสียก่อนที่จะได้ราชาภิเษก…”
รัชกาลที่ ๖ อธิบายว่า ที่ทรงให้เหตุผลเช่นนั้นเพราะมีข้อบ่งชี้คือ สมเด็จช่วงได้จัดแจงให้กรมหมื่นบวรวิชัยชาญหรือพระองค์เจ้ายอดยิ่งยศ กระทำพระราชพิธีบวรราชาภิเษกขึ้นก่อนที่จะจัดพระราชพิธีบรมราชาภิเษกของรัชกาลที่ ๕ ซึ่งถือเป็นการผิดธรรมเนียมไม่ว่าจะครั้งกรุงศรีอยุธยาหรือกรุงรัตนโกสินทร์ ซึ่งถือเป็นเรื่องใหญ่โตมากเรื่องหนึ่ง หากไม่มีอำนาจมากที่สุดในสยามแล้วเห็นคงจะไม่มีผู้ใดกล้าทำเช่นนี้แน่นอน
เหตุผลหนึ่งที่เป็นข้อสนับสนุนว่ามีแนวความคิดว่ารัชกาลที่ ๕ จะทรงสวรรคตไม่นาน เพราะประชวรในช่วงเวลาเดียวกับรัชกาลที่ ๔ เมื่อใกล้สวรรคต คือความคิดของคุณหญิงพัน ภริยาคนหนึ่งของสมเด็จช่วง โดยรัชกาลที่ ๖ ทรงอธิบายว่ารัชกาลที่ ๕ ตรัสเล่าให้ฟัง ความว่า “…เมื่อพระองค์ท่าน (หมายถึงรัชกาลที่ ๕) กำลังบรรทมประชวรอยู่ในพระฉากในพระที่นั่งอมรินทร์นั้น, คุณหญิงพันเมียสมเด็จเจ้าพระยาได้เข้าไปยืนอยู่บนทางพระเจ้า, แล้วแลพูดว่า. ‘พ่อคุ๊ณ น่าสงสาร นี่พ่อจะอยู่ไปได้อีกสักเท่าไหร่?’…”
อ้างอิง ราม วชิราวุธ. (๒๕๔๖). ประวัติต้นรัชกาลที่ ๖. พิมพ์ครั้งที่ ๒. กรุงเทพฯ : มติชน.
พระราชนิพนธ์และพระนิพนธ์. (๒๕๒๓). พิมพ์เนื่องในงานฉลองพระชันษา หม่อมเจ้าพูนพิศมัย ดิศกุล ครบ ๘๔ปี ๑๗ กุมภาพันธ์ ๒๕๒๓. กรุงเทพฯ : ชวนพิมพ์
เรารักบรรพบุรุษไทย