Кең-байтақ қазақ жерінің төсінде небір құрылыс-сәулет өнерінің ғажайып үлгілері уақыт сынына сыр бермей, ғасырлар аттап бүгінгі күнге жетті. Мысалы, орта ғасыр сәулет өнерінің озық үлгілері ­Бабаджа хатун, Айша бибі кесенелері, Қарахан мазары, Қожа Ахмет Ясауи кешені уақыт сынынан өтіп, қалпын жоймай мәңгілік мұраға айналды. Бұл ескерткіштер халқымыздың тарихымен тығыз байланысты. Арғы тегі сақ, үйсін, түркі деп аталатын еліміздің мыңдаған жыл бойғы ізденіс-тәжірибесін, талғам-танымын, сәулеткерлік өнерін тал бойына жинақтаған мұндай ескерткіш жәдігерлер арнайы ден қойып, жан-жақты зерттеуді, қастерлеп ұрпақ игілігіне мәңгілік пайдалануды қажет етеді. Сондай назар аударарлық ескерткіштердің бірі - Жаркент мешіті. Қала орталығында орналасқан бұл кешеннің ажарын ашып, сәулетін арттырып тұрған сан алуан әдемі нақыштармен безендірілген қабырғалары, жақтауларындағы өрнектері, қайқы шатыры және мұнарасы.
Біз тілге тиек еткен мәдени мұра Алматы облысы Жаркент қаласының орталық бөлігінде орналасқан шегесіз салынған мешіт XIX ғасырдың сәулет ескерткіші. Ол қытайлық сәулетші Хон Пикенің жобасы бойынша салынған. Мешітті салу тарихы таңғаларлық және шығыстың ертегісіне ұқсас. 1887 жылы мұсылман қауымының жиналысының бірінде мешітті салу үшін қаражат жинау жөнінде шешім қабылданды. Басты демеуші және ұйымдастырушы бірінші гильдияның көпесі Вали Ахун Юлдашев болды. Ол басты жарнаны салды. Ойлаған ойды іске асыру үшін бүкіл өлкеден жүзден астам шебер құрылысшыларды жинады. Мешіттің құрылысы мен безендіруді шеберлер Хасан Иманов, Тайыр Исмаилов, Насретдин Қара, Әбдуқыдар, Ұшырбақа, Зайнутдин және т.б. қатысып, құрлысты Хон Пике (Мұқан) басқарған. Қытайлық сәулетші Вали Юлдашевтың ұсынысын тегін қабылдаған деген хабар бар. Шебер туған жерінде қытай стилінде мұсылман мешітін салуды армандаған, бірақ жергілікті басшылар оған мүмкіндік бермеген. Сондықтан ол арманын қазақ жерінде орындауды ұйғарған. Бүкіл құрылыстан сәулетшінің дарыны, өзгешелігі көрінеді. Ол мешітке буддизмдік ғибадатхананың белгілерін салып, шығармашылық жағынан қытайлық элементтерді пайдаланды. Жоғарыға қарай майысқан құлама ұштары бар төбе, сонымен қатар ғимаратты қоршайтын капительдері жоқ цилиндрлік бағаналары бар галерея, үлкен ернеу оған ерекше әсемдікті және нәзіктік береді. Оның басты ­залына мыңдаған адам ­сияды, көп жерлерінде ағашқа қашап ою жасалған және айқын полихромдық өрнек бар. Осының арқасында доғалар мен қабырғалардың үстіңгі беттері нәзік әсемдікке және көркемдігіне ие болады. Оюда өсімдік өрнектері басым, дегенмен, құстардың, балықтардың, жан-жануарлардың бейнелері де кездеседі. Мешіт ауласының солтүстік-шығыс жағында кішкентай аула, ал оңтүстік жағында медресе бар. Кешен биіктігі 2,3 м құрайтын тас дуалымен қоршалған. Оңтүстік және солтүстік жақтарында қақпа бар. Мешіт Орта Азия сәулетінің стилінде салынған. 116 жылдық тарихы бар Жаркент мешіті көп нәрсені бастан кешірді. 1910 жылы Жаркентте қатты жер сілкіну болды. Мешіттің бетше босағасы айтарлықтай өзгерді: екі қолданбалы мұнаралар қирады, күмбездердің ұштықтары құлады, күмбездердің желкендерінде пайда болған тесіп кеткен жарықтардың кесірінен төбеге апаратын баспалдақ торларын жабу және басты қақпа арқылы мешітке кіру рұқсаты берілмеген. 1948-1949 жылдары мешіт алғаш рет терең зерттеліп, оның нәтижесінде сәулеттің көрнекті ескерткіші мемлекет қорғауына алынған. 1965 жылы Жаркентте қатты дауыл болды, бірақ құрылыс осы табиғи құбылысқа да төзді. Бүгінде «Жаркент мешіті көркем-сәулет мұражайы» атанып, халыққа қызмет көрсетіп тұрған осынау ғажайып ғимараттың осыдан бір ғасырдан астам уақыт бұрын салынуына Жаркенттің 1882 жылы уезд орталығына айналуы себепші болды. Өйткені мешіт құрылысы уезге бағынышты Нарынқол, Кеген, қырғыздардың бірқатар аймақ­тары мен Шонжы, Қоғалы, Сарыөзек, Жаркент өңірі тұрғындары жиналған қаражатпен салынғаны соны аңғартады. Жаркент қаласынан 200 шақырым жердегі Кетпен тауынан емен, қарағай бөренелері өгіз арбамен тасып әкелінгеннен кейін Хон Пик бастаған Бұқара, Самарқаннан шақырылған 75 шебер жұмысқа кірісті. Шеберлер тек құрылыс материалдарын сүргілеп, ­шауып, жуан бөрене тіреулерді көлеңкеде арнайы шыт матаға орап кептіріп, тақтайларға айшықты суреттер оюға көп уақыт арнайды. Сөйтіп, алдын ала дайындалған құрылыс материалдары бір шегесіз құрастырылып, 1892 жылдың жазында жұма мешіті бой көтереді. Кешеннің жалпы жобасына бас қақпа, күнделікті бес уақыт намаз оқы­латын кіші мешіт, медресе, үлкен жұма мешіті, күйдірілген көк кірпіш­тен қаланған сәнді дуал қоршау, оңтүстік және солтүстік жағындағы қосымша шағын қақпалар енді. Бір ғажабы осындай күрделі құрылысты сәулетші Хон Пик жобасын құпиялап, жеке дара өз жоспарымен жүргізді. Алайда болашақ ғимараттың жалпы көрінісі мен сәулетшілік ерекшеліктеріне байланысты салдырушы бас мердігер мен шебердің келісімі болған. Шығыс елдерінде ертеде құрылыс өнеріне жастарды үйрету тікелей іс барысында жүзеге асырылған.