İkinci Nokta: اَحْسَنَ كُلَّ شَيْءٍ خَلَقَهُ âyetinin bir sırrını îzâh eder. Şöyle ki: Her şeyde, hatta en çirkin görünen şeylerde hakîkî bir hüsün ciheti vardır. Evet, kâinâttaki her şey, her hâdise ya bizzât güzeldir, ona ‘hüsn-ü bizzât’ denilir. Veya neticeleri cihetiyle güzeldir ki, ona ‘hüsn-ü bilgayr’ denilir. Bir kısım hâdiseler var ki, zâhirî çirkin, müşevveştir. Fakat o zâhirî perde altında gayet parlak güzellikler ve intizâmlar var.
Ezcümle bahar mevsiminde fırtınalı yağmur, çamurlu toprak perdesi altında, nihâyetsiz güzel çiçek ve muntazam nebâtâtın tebessümleri saklanmış. Ve güz mevsiminin haşîn tahrîbâtı, hazîn firâk perdeleri arkasında tecelliyât-ı Celâliye-i Sübhâniyenin mazharı olan kış hâdiselerinin tazyîkinden ve ta‘zîbinden muhâfaza etmek için, nâzdâr çiçeklerin dostları olan nâzenîn hayvancıkları vazîfe-i hayattan terhîs etmekle beraber, o kış perdesi altında nâzenîn, taze, güzel bir bahara yer ihzâr etmektir. Fırtına, zelzele, vebâ gibi hâdiselerin perdeleri altında gizlenen pek çok ma‘nevî çiçeklerin inkişâfı vardır. Tohumlar gibi neşv ü nemâsız kalan birçok isti‘dâd çekirdekleri, zâhirî çirkin görünen hâdiseler yüzünden sünbüllenip güzelleşir. Güya umum inkılâblar ve küllî tahavvüller birer ma‘nevî yağmurdur.
Fakat insan hem zâhirperest, hem hodgâm olduğundan, zâhire bakıp çirkinlikle hükmeder. Hodgâmlık cihetiyle, yalnız kendine bakan netice ile muhâkeme ederek şer olduğuna hükmeder. Halbuki eşyânın insana âit gayesi bir ise, Sâni‘inin esmâsına âit binlerdir. Meselâ Kudret-i Fâtıra’nın büyük mu‘cizelerinden olan dikenli otları ve ağaçları muzır, ma‘nâsız telakkî eder. Halbuki onlar, otların ve ağaçların mücehhez kahramanlarıdırlar. Meselâ atmaca kuşu serçelere taslîti, zâhiren rahmete uygun gelmez. Halbuki serçe kuşunun isti‘dâdı, o taslît ile inkişâf eder. Meselâ kar’ı, pek bâridâne ve tatsızca telakkî ederler. Halbuki o bârid, tatsız perdesi altında, o kadar harâretli gayeler ve öyle şeker gibi tatlı neticeler vardır ki, ta‘rîf edilmez.
Hâşiye: Hakîkaten ben de, bu münâzarada Yeni Said nefsini bu derece ilzâm ve iskât etmesini çok beğendim ve “Bin bârekellâh” dedim.
SAYFA 91
Hem insan hodgâmlık ve zâhirperestliğiyle beraber, her şeyi kendine bakan yüzüyle muhâkeme ettiğinden, pek çok mahz-ı edebî olan şeyleri hilâf-ı edeb zanneder. Meselâ âlet-i tenâsül-ü insan, insan nazarında bahsi hacâlet-âverdir. Fakat şu perde-i hacâlet, insana bakan yüzdedir. Yoksa hilkate, san‘ata ve gāyât-ı fıtrata bakan yüzler öyle perdelerdir ki, hikmet nazarıyla bakılsa, ayn-ı edebdir. Hacâlet ona hiç temas etmez. İşte menba‘-ı edeb olan Kur’ân-ı Hakîm’in bazı ta‘birâtı, bu yüzler ve perdelere göredir, nasıl ki bize görünen çirkin mahlûkların ve hâdiselerin zâhirî yüzleri altında, gayet güzel ve hikmetli san‘at ve hilkatine bakan güzel yüzler var ki, Sâni‘ine bakar. Ve çok güzel perdeler var ki, hikmetleri saklar. Ve pek çok zâhirî intizâmsızlıklar ve karışıklıklar var ki, pek muntazam bir kitâbet-i kudsiyedir.
Üçüncü Nokta: اِنْ كُنْتُمْ تُحِبُّونَ اللّٰهَ فَاتَّبِعُون۪ي يُحْبِبْكُمُ اللّٰهُ Madem kâinâtta hüsn-ü san‘at bilmüşâhede vardır ve kat‘îdir. Elbette risâlet-i Ahmediye (asm), şuhûd derecesinde bir kat‘iyetle sübûtu lâzım gelir. Zîrâ şu güzel masnûâttaki hüsn-ü san‘at ve ziynet-i sûret gösteriyor ki, onların san‘atkârında ehemmiyetli bir irâde-i tahsîn ve kuvvetli bir taleb-i tezyîn vardır. Ve şu irâde ve taleb ise, o Sâni‘de ulvî bir muhabbet ve masnû‘larında izhâr ettiği kemâlât-ı san‘atına karşı kudsî bir rağbet var olduğunu gösteriyor. Ve şu muhabbet ve rağbet ise, masnûât içinde en münevver ve mükemmel ferd olan insana daha ziyâde müteveccih olup temerküz etmek ister. İnsan ise, şecere-i hilkatin zîşuûr meyvesidir. Meyve ise, en cem‘iyetli ve en uzak ve en ziyâde nazarı âmm ve şuûru küllî bir cüz’üdür. Nazarı âmm ve şuûru küllî zât ise, o San‘atkâr-ı Zülcemâl’e muhâtab olup görüşen ve küllî şuûrunu ve âmm nazarını tamamen Sâni‘inin perestişliğine ve san‘atının istihsânına ve ni‘metinin şükrüne sarf eden en yüksek, en parlak bir ferd olabilir.
Şimdi iki levha, iki dâire görünüyor. Biri gayet muhteşem, muntazam bir dâire-i rubûbiyet ve gayet musanna‘, murassa‘ bir levha-i san‘at; diğeri gayet münevver, müzehher bir dâire-i ubûdiyet ve gayet vâsi‘, câmi‘ bir levha-i tefekkür ve istihsân ve teşekkür ve îmân vardır ki, ikinci dâire bütün kuvvetiyle birinci dâirenin nâmına hareket eder. İşte o Sâni‘in bütün makāsıd-ı san‘atperverânesine hizmet eden o dâire reisinin, ne derece o Sâni‘ ile münâsebetdâr ve anın nazarında ne kadar mahbûb ve makbûl olduğu bilbedâhe anlaşılır.
SAYFA 92
Acaba hiç akıl kabul eder mi ki, şu güzel masnûâtın bu derece san‘atperver, hatta ağzın her ç....