Allah razı olsun.

Dile Dair: Mutezile, Sünnilik ve Tasavvuf (36:03-50:50) Tanrı, “İkra”, “oku” diyor, bunun cevabı nedir? “Mâ ene bi kârin”, yani ben okuyamam. Ben bu meselenin dinin ruhu ve sünniliğin dini takip cümlesi olduğunu düşünürüm. Yani dinin, Tanrının buyurganlığıyla insanın Onun karşısında yapma iradesi değil, yapamama ilticası olduğunu düşünürüm. Mesela diyelim ki Tanrı bana “namaz kıl” diyor. Ben diyorum ki “nestain”, “Yarabbi senden yardım dilerim”. Yani bunun cevabı “peki Yarabbi kalkıp kılarım” değil. Mesela bana “zekat ver” diyor, “tamam ben hallederim, ben veririm” değil. Mutezile konuyu böyle bir dile taşımak istiyor. Yani Tanrı; buyruklarını söylüyor, yapmalarını veya yasaklamalarını söylüyor veya buna cevaben de kul sanki “tamam yaparım, ben hallederim” demiş gibi oluyor. Fakat bu diyalektik İmama Maturidiyi veya sünniliği rahatsız ediyor. Çünkü sünniliğin cevabı şu: “oku”, “okuyamam.” “Oku”, “okuyamam” dediğinde neticede Tanrı onu okutacak yani Tanrı ona emrini ifa ettirecek, yerine getirtecek. Şimdi ilk vahyin geldiği dili, üslubu; ilk vahyin oluştuğu yani vahyin Peygamber tarafından telakki edildiği ortamı bir an için ortam olarak değil de metafizik ilkeyle düşünürsek şöyle yaklaşmalıyız: Başlangıçta ne varsa sonda o vardır, başlangıç ve sonda ne varsa aradaki bütün konulara o nüfuz etmiştir gibi. Bütün emir ve yasakların ruhunu ilk emrin algılanma ve ona cevap verme tarzı şekillendirmiştir dersek sünniliğin perspektifini çok iyi anlarız. Peki burada sorun nedir? Buradaki sorun şu: Mutezile galiba şöyle düşünüyor; Tanrı yap dediğinde cevap, “yapamam” yani “ben yapamam, ben acizim” olursa bunun bir istismar ve bir kaçma cümlesi olarak düşünüyor. Bunu bir tırnak içerisinde yani “ben yapamam” cümlesinin aslında tırnak içinde bir yapma cümlesi olduğunu sünnilik izah ettiği ölçüde ve takdirde aslında mutezilenin sorunu ve itirazı ortadan kalkacak. Şunun gibi düşünelim: Mesela Peygamber Efendimize “ikra”, “oku” dendi, “okuyamam” dedi ama okudu. Sonra Tanrı ona okuttu. “Attığında sen atmadın Allah attı” dediğinde aslında Peygamber ok atıyordu. Ya da “zekat ver”, “namaz kıl” dediğinde Peygamber Efendimiz aslında kılıyordu ama “ben kılamam”, “ben yapamam”, “ben edemem” diyordu. Dili ve hakikati buydu. Yani dil olarak söylemiyorum, Peygamber bunu böyle düşünüyordu. Dolayısıyla Müslümanlık ve sünni yorum ve sünni yorumu takip eden müslümanlık, Tanrıyla ilişkiyi yani emir ve komutları “aldım”, “icraata geçirdim” ikileminin oluşmasını istemiyor. Peki neyi istiyor? Emir ve komutları verenle birlikte hareket etmemi istiyor. Dolayısıyla bunu daha sonra tasavvuf sağlıyor. İmam Maturidi bunu tam sağlayamıyor çünkü o burda durduğu cümleden uzaklaşacak, biraz vazgeçecek, böyle bir sorun çıkacak ama tasavvuf, ehli sünnetin üzerinde durmuş olduğu bu perspektifi daha ileriye taşıyarak Tanrıyla yaşama fikrini geliştirecek. Tanrıyla konuşma, Tanrıyla yaşama, Tanrıyla yapma. Mesela “zekat veriyorum ama aslında Tanrı verdi.” Diyelim ki “ben bi şey anlatıyorum ama tanrı anlattı” ya da “anlattırdı.” Yahut “siz bir şey anladınız ama Tanrı size anlaşılır kıldı” gibi. Tanrıyla yaşama fikrini tasavvuf, bir boşluk açarak sünniliğin bu çekinceli tavrından çıkartmış oldu. İnsan acziyeti üzerinden bir özne boşluğu oluşturarak Tanrının bu boşluğu da doldurmasını hem kendi boşluğunu, kendi varlık alanını, vücubiyyeti hem de imkandan ortaya çıkan mümkün varlıkta ortaya çıkmış olan acziyet ve noksanlığı Tanrının ikmal ederek, Tanrının bizde, bizden ve bizimle fail olmasını sağlamış oldu. Tasavvuf yorumculuğu bunu sağladı. Dolayısıyla tasavvuf bir bakıma aslında sünniliğin açmış olduğu boşlıukta yürüdü. Bıraktığı muallakı çözdü ve bıraktığı açmazı aslında ikmal etmek istedi. Yani perspektif olarak bunu böyle söylemiş olalım. Fena kavramının sorunu şu: Fena kavramı kendi içerisinde çok büyük iddia taşıdığından çok problemli. Galiba tasavvufu konuşmak için doğru kavram fena değil burada. Doğru kavram aslında insanın acziyet noksanının daimi ve ebedi bir durum oluşudur. Fena aslıdan bunu anlatıyor. Fena dediğimiz şeyde yanlışlık şu: Sanki insan fani oluyor ve sonra tanrılaşıyor gibi bir şey ortaya çıkıyor. Sorun o değil. Fena kavramı aslında bir uzaklaşma kavramıdır. Fena için bazı kavramlar: “Fena bir teyakkuz kavramıdır” yani uykudan uyanma kavramıdır. “Fena bir tahattür, hatırlama kavramıdır” yani gafletten bilgiye dönüş kavramıdır. “Fena bir tezekkür kavramıdır” yani hakikatle buluşma, hakikati anlama öğrenme çabasıdır. İnsanı güçlü kılan şey diyelim ki yeryüzündeki yaşama mücadelesidir. Yani burada güçlü olduğumuzu düşünüyoruz ve gücümüzün ölçüsü seni yenmemele ilgili ortaya çıkıyor. Yani ben seni yeniyorsam, mağlup ediyorsam ben güçlü oluyorum ve dil buna göre şekillenip “ben”i özne haline getiriyor. Onun için bütün dil, “yaptım”, “ettim”, “başardım”, “başaramadım”, “düştüm”, “kalktım” gibi şekilleniyor. Bir fiil cümlesi için özne kimdir? Ya benim ya sensin ya birisidir. Bizim için bir fiil oluştuğunda ilk ve önemli sorun “bunun faili kimdir” cümlesidir. Tasavvuf bu yanılsamanın eleştiridisir. Dilde ortaya çıkan ve aklımızı şekillendiren, daha doğrusu bizde şekilsiz bir akıl oluşturan, muhtevasız bir akıl oluşturan bu dilin eleştirisi üzerine kuruludur. Tasavvuf başından sonuna kadar bu demektir. Normalde sünnilik de bir dil eşeştirisidir. Bunun altını çizelim. Mutezile bir dil teorisidir, sünnilik bir dil eleştirisidir. Türkiyede kelamcılar bu konuları doğru anlatmıyorlar. Bu büyük sorunlara dikkat çekmiyorlar. Benim kanaatime göre düşünce her zaman dil eleştirisi şeklide gider. Çünkü dil yanılsama üzerine kuruludur. Dilde şiirsellik, retorik, mecaz v.b. birçok unsur bir araya gelir ve dilde konuşma alanımız genişledikçe yanılsamalarımız daha da artar. Heiddegerin bir cümlesi vardır, “dil hakikatin evidir” şeklinde. Ama o ev, bu ev değil. Hakikat dilde ise o zaman dilin ayıklanması, eleştirilmesi ve kritik edilmesi düşüncenin amacıdır. Yani demek istiyor ki ,“biz dili tasnif ederek, tahlil ederek hakikate gidebiliriz.” Ben o cümleye tam olarak katılmıyorum ama önemli değil, mantık olarak böyle.