Üçüncü Vecih budur ki, eşyâ mâbeynlerinde bazı münâsebât-ı hafiye bulunur. Hatta hiç ümid etmediğin şeyler içinde münâsebet ipleri bulunur. Ya bizzât bulunur veya senin hayâlin meşgul olduğu san‘ata göre o ipleri yapmış. Onları birbiriyle bağlamış. Şu sırr-ı münâsebettendir ki, bazen bir mukaddes şeyi görmek, bir mülevves şeyi hatıra getirir. Fenn-i beyânda beyân olunduğu gibi, hâriçte uzaklık sebebi olan zıddiyet ise, hayâlde sebeb-i kurbiyettir. Yani iki zıddın sûretlerinin cem‘ine vâsıta, bir münâsebet-i hayâliyedir. Bu münâsebetle gelen tahattura ‘tedâî-i efkâr’ ta‘bîr edilir. Meselâ, sen namazda münâcâtta, Ka‘be karşısında, huzûr-u İlâhîde iken, âyâtı tefekkürde olduğun bir halde, şu tedâî-i efkâr, seni tutup en uzak mâlâya‘niyât-ı rezîleye sevk eder. Senin başın böyle bir tedâî-i efkâra mübtelâ ise, sakın telâş etme. Belki intibâha geldiğin anda dön. “Aman, ne kusur ettim!” deyip, tedkîkle meşgul olup durma. Tâ o zayıf münâsebet, senin dikkatinle kuvvet peydâ etmesin. Zîrâ teessür gösterdikçe, ehemmiyet verdikçe, senin o zayıf tahatturun melekeye döner. Bir maraz-ı hayâlî olur. Korkma, maraz-ı kalbî değil. Şu nevi‘ tahattur ise, gāliben ihtiyârsızdır. Hususan hassâs asabîlerde daha gālibdir. Şeytan şu nevi‘ vesvesenin ma‘denini çok işlettirir. Şu yaranın merhemi şudur ki, tedâî-i efkâr, gāliben ihtiyârsızdır. Onda mes’ûliyet yoktur. Hem tedâîde mücâveret var. Temas ve ihtilât yoktur.
SAYFA 100
Onun için efkârın keyfiyetleri birbirine sirâyet etmez. Birbirine zarar vermez. Nasıl ki şeytan ile melek-i ilhâmînin kalb taraflarında mücâveretleri var. Ve füccâr ve ebrârın karâbetleri ve bir meskende durmaları, zarar vermez. Öyle de, tedâî-i efkâr sâikasıyla istemediğin pis hayâlât gelip nezîh efkârın içine girse, zarar vermez. Meğer kasden olsa veya zarar zannıyla onunla ziyâde meşgul olsa. Hem bazen kalb yoruluyor. Fikir kendini eğlendirmek için rastgele bir şeyle meşgul olur. Şeytan fırsat bulur. Pis şeyleri önüne serpiyor, sürüyor.
Dördüncü Vecih: Amelin en iyi sûretini taharrîden neş’et eden bir vesvesedir ki, takvâ zannıyla teşeddüd ettikçe, hal ona şiddetlenir. Hatta bir dereceye varır ki, o adam amelin daha evlâsını ararken, harama düşer. Bazen bir sünnetin araması, bir vâcibi terk ettiriyor. “Acaba amelim sahîh oldu mu?” der, iâde eder. Bu hal devam eder, gayet ye’se düşer. Şeytan şu hâlinden istifâde eder. Onu yaralar. Şu yaranın iki merhemi var.
Birinci merhem: Bu gibi vesvese ehl-i i‘tizâle lâyıktır. Çünkü onlar derler: “Medâr-ı teklîf olan ef‘âl ve eşyâ, kendi zâtında âhiret i‘tibâriyle ya hüsnü var, sonra o hüsne binâen emredilmiş. Veya kubhu var, sonra ona binâen nehyedilmiş. Demek eşyâda âhiret ve hakîkat nokta-i nazarında olan hüsün ve kubuh zâtîdir. Emir ve nehy-i İlâhî ona tâbi‘dir.” Bu mezhebe göre, insan, her işlediği amelde şöyle bir vesvese gelir: “Acaba amelim, nefsü’l-emirdeki güzel sûrette yapılmış mıdır?”
Ama mezheb-i hak olan Ehl-i Sünnet ve Cemâat derler ki: “Cenâb-ı Hakk bir şeye emreder, sonra hasen olur. Nehyeder, sonra kabîh olur.” Demek emir ile güzellik; nehiy ile çirkinlik tahakkuk eder. Hüsün ve kubuh mükellefin ıttılâına bakar. Ve ona göre takarrur eder. Şu hüsün ve kubuh ise, sûrî ve dünyaya bakan yüzünde değil, belki âhirete bakan yüzdedir.
Meselâ, sen namaz kıldın veya abdest aldın. Halbuki namazını ve abdestini fesâda verecek bir sebeb, nefsü’l-emirde varmış. Lâkin sen ona hiç muttali‘ olmadın. Senin namazın ve abdestin hem sahîhtir, hem hasendir. Mu‘tezile der: “Hakîkatte kabîh ve fâsiddir. Lâkin senden kabul edilir. Çünkü cehlin var, bilmedin. Ve özrün var.” Öyle ise, Ehl-i Sünnet mezhebine göre, zâhir-i şerîate muvâfık olarak işlediğin ameline: “Acaba sahîh olmuş mu?” deyip vesvese etme! Fakat “Kabul olmuş mu?” de! Gururlanma. Ucba girme.
SAYFA 101
İkinci merhem: Dinde harec yoktur. لَا حَرَجَ فِي الدّ۪ينِ Madem dört mezheb haktır. Madem istiğfâra müncer olan derk-i kusûr ise, gurura müncer olan hüsn-ü amelin rü’yetine, -böyle vesveseli adama müreccahtır. - Yani böyle vesveseli adam amelini güzel görüp gurura düşmekten ise, amelini kusurlu görse, istiğfâr etse, daha evlâdır. Madem böyledir, sen vesveseyi at. Şeytana de ki: “Şu hal bir harecdir. Hakîkat-i hâle muttali‘ olmak güçtür. Dindeki yüsre münâfîdir. لَا حَرَجَ فِي الدّ۪ينِ ٭ اَلدّ۪ينُ يُسْرٌ esasına muhâliftir. Elbette böyle amelim bir mezheb-i hakka muvâfık gelir. O bana kâfîdir. Hem lâakal ben aczimi i‘tirâf ederek ibâdeti lâyık-ı vecihle edâ edemediğimden, istiğfâr ve tazarru‘ ile merhamet-i İlâhiyeye dehâlet edip, kusurum affolunmak, kusurlu amelim kabul olunmak için mütezellilâne bir niyâza vesîledir.”